“अन् तोच एके ठिकाणी, एक गरीब मुलगा असेल पण चारित्र्यवान असेल तर एवढी गोष्ट नाही का पुरेशी सुखी संसारासाठी.”

    “भावा यशस्वी बरेच होतात. पण सगळेच लक्षात राहत नाहीत. लक्षात तेच राहतात जे चारित्र्यवान म्हणून जगलेले असतात.”

    “आणि बघ भावा लग्नाची समस्या काय तुझ्या पुरतीच आहे असं काही नाही.. पूर्वी पासून असंच सुरू आहे..”

    अनिकेत शांत चित्ताने अमरचं म्हणणं ऐकून घेत होता..

    “बघ पूर्वी कसं असायचं.. सर्वात जास्त महत्त्व जातीला दिलं जायचं.. म्हणजे पैसा वगेरे पण बघायचीत पण आधी जात महत्वाची.. मग धन दौलत, पैसा अडका, जमीन जुमला.. आत्ता कसं आहे..”

    “आत्ता फकस्त पैसा.. निस्ता पैसा..” अनिकेत विषण्णपणे मान हलवत म्हणाला..

    “बरोबर.. सर्वात जास्त महत्त्व पैशाला.. मग एखादा मुलगा जातीत असू दे किंवा नसुदे..”

    “पैका असला की मंग जात कशाला बघतोय पोरीचा बाप..”

    “बाप पण आणि पोरगी पण.. बघ कसंय.. हल्ली सर्व निर्णय मुलं मुलीच घेतात.. कमावते असल्याने घरातल्यांचा पण नकार नसतो.. त्यात जातीत असला तर चांगलच.. नाही तर मग बापाला का असेना थोडी फार अडचण असतेच.. पण शेवटी होतं ते मुलीच्या मना सारखंच..”

    “तीच तर..”

    “सांगायचा उद्देश इतकाच की.. प्रॉब्लेम्स आहेत.. होते.. पूर्वी पण आणि आता पण.. फक्त त्यांची पद्धत बदलली आहे.. पण वास्तविकता तशीच आहे..”

    “कसली वास्तविकता..?”

    “पोरगा किती कमवतो..?” तो पुन्हा मान रागात हलवत म्हणाला..

    “बरोबर.. आणि हीच आहे आपली वास्तविकता.. तुझी, माझी सर्व तरुण मुला मुलींची.. समस्या तीच फक्त माणसं वेगळी.. प्रश्न तेच फक्त उत्तरं वेगळी..”

    “भावा आपला महाराष्ट्र पुरोगामी म्हणून ओळखला जातो. संत-महात्म्यांची, सुधारकांची भूमी म्हणून ओळखला जातो. शिक्षण प्रसाराचं समाजकार्य करणाऱ्या महात्मा फुलेंना त्यांच्या अर्धांगिणीची सावित्रीबाईंची साथ होती. त्यांच्या नव्हत्या काय अपेक्षा. होत्या. पण फरक होता. त्यांच्या अपेक्षा विचारांच्या होत्या ना की पगाराच्या.”

    “भाऊराव पाटलांच्या पत्नीनं लक्ष्मीबाईंनी गरीब पोरांच्या शिक्षणासाठी भरल्या ताटावर गळ्यातलं मंगळसूत्र काढून दिलं. नवऱ्याच्या खांद्याला खांदा लावून अडीअडचणीत उभ्या राहिल्या. इथं कोणतीच अपेक्षा नव्हती. इथं फक्त अन् फक्त साथ होती अन् ती पण शेवटपर्यंत.”

    “अशा महाराष्ट्रात आपण वाढलो. शिकलो. त्याच महाराष्ट्रात आज तरूणांची लग्न एका “क दर्जाच्या” विचारामुळे होत नाहीयेत याचं वाईट वाटतंय. भावा ही फक्त तुझी व्यथा नाहीय. ही आजच्या सर्व तरूण पिढीची व्यथा आहे. यात मुलं अन् मुली दोन्ही सामील आहेत. अन् ह्याला जबाबदार फक्त एक विचार आहे जो चुकीच्या पद्धतीने तरूणांच्या मनात घर करून बसलाय. तू भावा कोणताच चुकीचा विचार मनात आणू नकोस. व्यसन लावून घेऊ नकोस.”

    “काय करणार अमऱ्या. तुला माहिताय मी कसा होतो. ही समदं टेंशननं झालंय. दारुची, गुटख्याची सवय लागल्यापासनं तर पाकंच संपलय.”

    “सोड मग भावा हे सर्व. बघ कदाचित एखादी मुलगी येईल तुझ्या आयुष्यात जी स्वभाव बघेल. माणूस बघेल. पण जर का तुला व्यसन असेल तर ती कशी हो म्हणेल. तीच काय कुठल्याच मुलीला व्यसनाच्या अधीन गेलेला मुलगा नको असतो.”

    “असतात ना. भावा जशी सगळी मुलं वाईट नसतात तश्याच सगळ्या मुली सुद्धा वाईट नसतात.”

    “अश्या मुली कुठं मिळतात अमऱ्या.. कशा मिळतात ?”

    तो नुसताच हसला. क्षणभरासाठी त्यालाही काय बोलायचं ते सुचलंच नाही. मग मंद स्मित करत तो म्हणाला,

    “भावा सितेसारखी अर्धांगिणी मिळायला आपण रामासारखं नको का व्हायला सांग बघू. फक्त पोरांनीच तेवढं चांगली मुलगी मिळू दे म्हणायचं का. पोरींना पण वाटतं ना एखादा निर्व्यसनी, समजूतदार, चारित्र्यवान नवरा मिळावा. तुला जशी बायको पाहिजे असेल ना तसं तु अगोदर हो भावा. आज ना उद्या नक्की मिळेल.”

    “खरंच ?”

    “होय. चांगलं होण्यासाठी चांगला वेळ द्यावा लागतो. तेव्हा कुठे मनासारख्या गोष्टी घडू लागतात. बघ विचार कर. अन् हो.. तू आत्ता चुकीचा वागतोयस किंवा वाईट आहे असं नाही. पण बघ बदलत्या समाजासोबत आपण पण बदललं पाहिजे. थोड्या फार गोष्टी आपण पण बदलल्या पाहिजेत. समजूतदार पणा अंगी भिनवला पाहिजे. जुळवून घेता आलं पाहिजे. एकदुसऱ्याचा मानसन्मान ठेवता आला पाहिजे.”

    “एकदा बायको मिळू दे मग बघ की.”

    “मिळाल्यावर नाही भावा. आतापासूनच अश्या गोष्टी अंगी असायला पाहिजे. तु कसा आहेस यावरून ठरणार आहे. तु कसा होशील यावरून नाही.”

    अनिकेतने समजुतीने मान हलविली अन् म्हणाला,

    “अमऱ्या तुझं कसं काय चाललंय मुंबईत ? तुझं कुठं जुळलंय का नाय ?”

    “माझं म्हणशील तर तीच परिस्थिती आहे रे. धड नीट नोकरी नाही. पगार नाही. मुंबईत असलो तरी दगदग आहे रे. स्वप्न पुर्ण करण्याच्या नादात प्रेमासाठी सुद्धा वेळ मिळत नाही. अन् जर वेळ मिळाला तर आम्हांलाही कोणी पसंद करत नाही.” तो हसतच म्हणाला.

    “तिचं काय झालं अमऱ्या..?”

    “कोण..?”

    “पुण्यात भेटल्याली की.. तुला लाईन द्यालती.. गडांव गेलतास कुठं.. सांगाल्तस न्हवं..?”

    “हां ऽ हां ऽ.. ती होय..” तसा तो हसला.

    “परत काय नाय.. ?”

    “कुठलं रे.. तेवढ्यापूरतं होतं ती.. “

    “नंबर हुता नव्हं.. बोलायचंस की पुढं..”

    “काय नाय रे.. हे सगळं तेवढ्यापुरतं असतं.. तिला तेव्हा कोण नव्हतं बोलायला म्हणून बोलत होती. परत कसलं काय.. स्ट्रगलर समजून बंद झाली बोलायची.”

    “लय अपेक्षा लका पुरींच्या कुठं पिन जावा ?”

    “आपल्या पार्टनरकडून अपेक्षा हव्याच भावा. पण त्याही आधी पार्टनर कसा असायला हवा हे बघितलं तर चांगल. एवढंच वाटतं.”

    “भावा बघ जी तुझी परिस्थिती आहे ती माझी पण आहे. कदाचित बऱ्याच जणांची असेल. लहाण्यांची मोठ्यांची. हा तरूणपणीचा काळंच मोठा संघर्षमयी असतो. पण म्हणून असं उदास राहून आयुष्याला वैतागुण कसं चालेल. आयुष्यात जर संघर्षच नसला तर त्यात काय मजा आहे सांग. आपण लढू शकतोय आपल्यात ही ताकद हाय म्हणून आपल्या संग असं होतंय असं समज. असा खचून जाऊ नकोस. बघ फक्त लग्न म्हणजेच आयुष्य नसतं.”

    “म्हणजे माझा सांगण्याचा उद्देश इतकाच आहे की स्वत:च्या प्रगतीकडे आधी लक्ष दे. आपल्यासाठी जो उचित साथीदार असेल तो येईलच. त्याला यायचं आहे तेव्हाच येईल. ना वेळेच्या आधी ना नंतर. उचित वेळी उचित साथीदार. त्याची अशी वाट बघणं फक्त सोडून दे. तो वेळ ती उर्जा स्वत:च्या प्रगतीसाठी वापर. त्यातच भलं आहे. सर्वांचं.”

    “आता कसं आधी सारखा झालास.”

    “तु समजूत घातली म्हणून.”

    “तु समजून घेतलंस म्हणून.”

    तो नुसताच हसला अन् म्हणाला, “जी हुईल जसं हुईल तसं मंजूर हाय आता.”

    काही क्षण शांततेतच गेले.. मग अनिकेतनच बोलायला सुरुवात केली.

    “अमऱ्या नाथाभाऊ संग बोलाय न्हायस..?”

    तो शांतच राहिला.

    “लका इसरून जा आता.. किती वरीस असं राग धरून बसणार.. त्येस्नी तर कोण हाय..?”

    “का आहे ना आता नवी बायको..”

    “ती बी लका पळून गेली..”

    “काय..”

    “व्हय.. तुला म्हाईत नसंल..”

    “नाही..”

    “कवाच पळून गेली लका.. पैसं पिन न्हेलंत वाटतं..”

    “जाऊ दे तसं पण काय कमी आहे..”

    “तुझी कमी हाय लका.. पोरगा हायस तू.. एवढी इस्टेट तुझीच हाय नव्हं..?”

    अमरने नकारार्थीच मान हलवली अन् म्हणाला, “बाप असून कधी प्रेम देऊ शकला नाही.. इस्टेट घेऊन काय करू मी.. काय नको मला त्याच. मी काय त्याचा पैसा उडवायला जन्माला आलो नाही.. माझं मी करीन काय तर आयुष्यात.. आणि तसंही माझी आई मेली तेव्हाच बाप पन मेला.. मी एकटाच बरा..”

    “अमऱ्या बग चुका समद्यांकडनं हुत्यात..”

    “भावा ही चुक नाही. एकदा होते ती चूक. सारखी सारखी जाणून बुजून होते ती सवय. या माणसाच्या सवयीला औषध नाही. बायको असताना, मुलगा असताना ह्यांची बाहेर लफडी. कसं वाटतं सांग ना.. कुणाला बरं वाटेल.. आणि तुला तर चांगल माहित आहे.. तुलाच काय सगळ्या गावाला माहित आहे म्हणा.. यांच्यामुळेच आई गेलीय माझी. त्यांना ह्याचं काही नाही. त्यांना जसं जगायचंय तसं जगू दे..”

    “बग बाबा.. खरं मला तर वाटालय तू आता समदं इसरून जावं.. नाथाभाऊला असंल जरा बायकांचा नाद..”

    “जरा..” त्याने विषण्णपणे मान हलविली.

    “खरं अमऱ्या नाथाभाऊ माणूस म्हणून एक नंबर हाय. तुला पिन ठाव हाय. जिथ कोण नाय तिथ नाथाभाऊ असतंय. अन् तसं बी.. एकट्या माणसाला नगो का कुणाची साथ. आता नशिबात त्यांच्या बायकोच प्रेम न्हाय तर ती तर काय करणार.. झाली असंल चूक..”

    “माझ्या आईकडं लक्ष ठेवलं असतं तर मिळालं नसतं का प्रेम.. आजारी बायकोला सोडून हा माणूस अय्याशी करत बसला.. माझ्याकडे माफी नाही.. कधीच नाही मिळणार.. काही झालं तरी नाही..

    त्याची नजर समोर गेली. कोणी काहीच बोललं नाही मग. क्षणात तिथ शांतता पसरली. चांदण्या अंधाराची चादर ओढून सर्व काही एकटक निरखत होत्या. मनातली शांतता भोवतालच्या वातावरणाशी एकरूप झालेली. समोर पसरलेल्या अंधारात चंद्र हळूहळू जमिनीवर येताना दिसत होता. जणू काही तो सर्व माहिती असल्याचं खुणावत होता.